’t Huusses lief
Dör: Joop Brons
Uit Mededelingen, Jaargang 36, nummer 4, 2011
’n Mins het veul onderdeile’ waorvan je amper wit waor ze heure’ te zitte’. Van ’n gajjer ku’j nog vermoede’ dat ie op de plèk van ’t gevrèèt zit.
Maor hoe kuj now van de graot valle’ aj d’r niet ins op kun staon.
En hoe gaoj op de hükke’ zitte’? Now is d’r gelukkig gin mins ien heel Huusse’ dat medeen de hükke’ üt de kas’ wil gaon haole’ as ie op de hükke’ (ok wel hükkes) mot gaon zitte’. ’t Zien ummers de hurken , ’n niet bestaond deil van ‘t lief. Hoe köm ’t dat ze ien Huusse’ sprèke’ van hükke? Dan dink mor wèr ’s aon ’t conservierende effek’ van ’t dialec’.Tweehonderd jaor terug spròk men nog van huiken ien ’t ABN. En ien Huusse’ wör de ui-klank duk ü. Zie brün, gebrük, schüns en sprütte’.
Mor wie dink met deze regel (ui wör ü) ’t Huusses dictee te kunne’ winne’ köm bedroge’ üt. Want d’r zien zwat meer ützonderinge’ dan ’t aontal gevalle’ dat die regel wel klop’.
Nim tuin, fluit, spuit en schuit. Met die leste ku’j mooi ’t schip iengaon, want ’t is welleswaor schuit, mor je èt beschüt.
Nog ’n paor valkülle’ vur ’t dictee ien november. De oe wör duk ’n u-klank, mor dan met ’n lange uu: Gruun, zuut en bruur. Lekker mekkelik, dink je dan.
Mor wat ducht ow dan van de volgende zin: Mien bruur krieg ’t zoer van dat gruunvoer.Terug nor de lichaamsdeile’. Aj de döppers of de lükke’ goed los hou, dan ku’j zien da’sommige schriefwieze’ simpel te herleie’ zien.
Zo is ’t gin gres, mor gräs.’t Klink’ ’t eigeste, mor gräs is gruuner dan gres, za’k mor zegge’.
Mor d’r is d’r straks niemand ien de zaol die ’n fout zal afstraffe’ met ’n schöp onder de klös of tege’ de knäök, zoda’j op moelepoten de deur üt mot.
En je hoef ow eige’ zeker nie’ ien de wiek geschote’ te vülle’, want die he’j helemòl nie’. En a’j dan toch vül wor’, dan he’j gewoon te smèrrig gemak…
(Wat te näöle’?
)
Stòt de miene mor um
Dör Joop Brons
Uit Mededelingen, jaargang 36, nummer 3
Dialec' is niet inkel 'n stukske cultureel erfgoed van 'n stad, dörp of regio, 't is ok 'n goeie bewaorplek van de Nederlandse taol. Heel duk dinke' minse' dat iets streektaol is, terwijl 't feitelik um officieel Nederlands geet. 't Zien mèrstal woorde' die ien de Ingelse störm, die gedurig over ons land wääi', ien onbrük zien gerak'.
Sprèkers van 't dialec' houwe' graag vast aon die ouwe ütdrukkinge' en d'r köm mor mondjesmaot 'n nej woord bej. Vergeliek dat 's met 't Hoog Hollands, dan zie'j dat 't Groot woordeboek van de Nederlandse taol - de Dikke Van Dale - ientusse' is ütgegroeid tot drie deile' van samen 4464 bladzèj. En ieder jaor wör die woordelies' gròtter.
Ien 't Huusses zien d'r vörbeelde' zat van geadoptierde woorde' en ütdrukkinge'. Nim zoiets as krang, wat gewoon Hollands is. En menigeen dink dat 'n knaos inkel ien Huusse' stèk, mor de knaas steet ok al ien die Hollandse taolbijbel. Allinnig: niet-Huussenaore gebrüke' die woorde' nie' (mèr). Die dinke' dat ze niet dör 'n knaos,mor dör 'n mug zien gestaoke'. 't Is 'n lang verhaol öm bèj de volgende ütdrukking te komme': Stòt de miene mor öm. Ien 't Rooie Bükske wör gezeid dat 't steet vur:
Vör mien hoef''t allemòl nie' mèr. En opnej wier ik verras' dur de DvD. Daarien steet letterlik: "er een omstoten: een glas (borrel) drinken".
Oorspronkelik zal dus met 'stòt de miene mor üm' letterlik bedoeld zien: Nim mor 'n borrel van mien, oftewel 'n rondje geve'. Mor èvegoed: 't is dus wel 'n zegswies van Hollandse bojjem ... Waoröm d'r zo'n verschil zit tusse' de twee betekenisse'? Daar ku'j inkel mor nor rikraoje'. Meugelik dat de verbastering ien 't Huusses d'r is iengeslope' durdat iemand de ütdrukking al te letterlik nam: Smiet die van mien mor öm: vör mien hoef 't nie' mèr, ofwel gif mien portie mor aan Fikkie. Eigenlik dus 't tegenovergestelde van wat op bladzej 2366 van de DvD steet. ..
Van d'n andere kant: ien Maastrich' kenne' ze krèk d'n eigeste betekenis vur Sjöd miech nog eint in (zie de reactie van J. Elemans, hieronder). En ien dat verband stao'k niet te kieke' as oorspronkelik òk hier wier bedoeld: En gej geleuf da', De Huussese kreet wier vör 't èrs' gebrük' ien de twidde druk (al was 't gestencild) van 't Rooie Bükske (üt 1977).
Naoderhand wier de ütdrukking ge-her-ientroducierd dur Jan Zweers ien zien brieve' vanüt St. Maarten, waor ie 'n hòtje gewèrk' het. De zegswies schöpte 't nog tot Plèkplaotje - de Blèkpraotjes die met de Huussese Dag dur de carnavalsvereniging wiere' verkoch'. En vandaag de dag ku'j 'm zien hange' bij de Gouwen Ingel, die autochtoon Huusse' nog steeds heel eigewies Reintje nüm. 't Bord köm van de Vrienden van Huissen.
Nog effe terugkommend op de vörrige aflevering (Schud nog mor 's ien), daor is 'n stukske üt weggevalle'. 't Verhaol gieng over de ütdrukking: Schud nog mor 's 'n pötje koffie ien. Dit hörde d'r nog bej: 't Pötje koffie is ien de loop der jaore' flink gemodernisierd. Koffie wör zwat dör niemand mer iengeschud üt 'n grote pot. Tegeswoordig wör ieder pötje apart gezet. Je kun kieze' üt capsules (honderd klörrekes) of pads (allerlej smake'). Ien dat opzich' was Huusse' zien tied al ver vörüt. A'j vroeger koffie zette', dan mos' je met de koffiemeule' ers' 'n loodje maole' en daornao ko'j opschudde' (!). En dan ha'j keus üt allerlej smake': Stèrke koffie, gewone koffie (al dan nie' met Buisman), gäötewaoter, slootwaoter, prut, klöts, lierenat, schöttelwaoter en moekefoek. Volges 't Rooie Bükske is dat leste afgeleid van 't Rijnlands. 't Is slappe, ouwe koffie waorbej steeds waoter wier opgeschud. De overeenkoms' tusse' de leste zeuve' smake'? De koffie is nie' te züpe'.
En ien dat geval: Stòt de miene mor um. Mor dan èch'.
Ienschudden (2)
In Mededelingen van de HKH 2011 - nr 2 heb ik met belangstelling kennis genomen van een bijdrage van Jaap Brons over de uitdrukking Schud nog mor's ien.
Uit Maastricht ken ik de zegswijze: Sjöd miech nog eint in, wat daar òòk kan betekenen: je kunt me nog meer vertellen!
Wat ik hier vermeld, omdat ik Brons' verklaring van het woord schudden niet geloof.
Hij zoekt die in het Kleefse Schötting, dat sluis betekent.
En in sluizen wordt water geschut, net iets anders dan geschud, maar vindt Brons, in gesproken taal hör je 't verschil tusse' 'n d en t nie mer.
Daargelaten of dat zo is, voor de herkomst van een woord is het verschil tussen d of t uitermate belangrijk.
J. Elemans
(Wat te näöle’?
Schud nog mor 's ien
Dör: Joop Brons
Uit Mededelingen, Jaargang 36, nummer 2, 2011
Dialek' besteet niet inkel üt woorde' die anders klinke' dan 't Haarlemse dialek' (de fundiering onder 't ABN), mor ok de combinaosie van woorde' is zo now en dan 'n vörm van streektaol. Da' schoot mien te binne' toen ik lès' bej de grünteboer 'n Huussenaor hörde' zegge' over 't jongste kiend van zien zoon: "Hej is d'r bar gròts mee". Gròts is netuurlik afgeleid van 't Hooghollandse 'groots, trots'. Mor iedere stadse zal zegge' dat ie èèrs gròts op is en nie' mee. 'n Soortgeliek gemòjjek met veurzetsels zie'j ok bej gaon: "Ik gaoj op hüs op aon". Huusses is bes' lastig.
En nie' allinnig lastig, soms ok wel vermakelik. Mo'j 's ien de grote stad 't lef hebbe' öm te zegge': Schud mien 's 'n pötje koffie ien. Dan bu'j d'r zwat zeker van dat de minse' zitte' te schudde' van 't lache'. De ömstanders zien ien hun eige' al iemand de koffiepot op en neer bewège' bove' 'n waoterput.Toch wör 't woord ienschudde' wel dukker gebrük, zelfs ien andere dialekte' . Hoe is dat schudde' ien deze vörm ien de taol terechtgekomme'? 't Mundartwörterbuch van Alois Puyn, zeg mor de Kleefse variant van 't Huussese Rooie Bükske, biedt misschien ütkoms'. 't Kleefse 'Schötting' is namelik 'n sluus die bej hoogwaoter 't waoter lit wegstrome'. len dat geval wör 't waoter 'geschöt'. Ik vur mien vien 't gin
onlogische gedachte. Vurral ömda' zukke' ütdrukkinge' van mond tot mond gienge', want dan hör je 't verschil tusse' 'n d en t nie' mer. Dan blief netuurlik nog 't pötje. len 't Huusses wör da' woord te pas en te onpas gebrük: nie' allinnig bej koffie, thee of bier, mor ok bej kaorte', voetbalIe' of biljarte' .
De etymologie, zeg mor de taolgeschiedenis, is d't niet bar helder over. Pot is kortweg van oorsprong 'n drinkbeker, 'n nap. Je kon d'r üt drinke', mor ok üt ète'. Nog wèr laoter wier de ienzet van 'n spelletje ien de pot gedaon, vandaor 't pötje kaorte' of biljarte'. Van daorüt is pötje verder ütgegroeid tot 'n bezigheid, die weinig mer met sport of ienzet van doen hèt: 'n pötje schandaole' bejvörbeeld.
Binnenkort is 't wèr Paose'. Vergèt op èrste Paosdag nie' nor 't Paosvuur achter d'n diek te gaon. De brandstapel wör aongestòke' op de Meulewei, nève de plek waor vroeger de Vürrekeskül was. Ok 't Paosvuur is nog steeds 'n traditie waor Huusse' bar gròts mee is.
(Wat te näöle’?
Wie was Hanne?
Dör: Joop Brons
uit Mededelingen, Jaargang 36, nummer 1, 2011
Stads praote' ien Huusse'. Jao, Hanne! Zo hiet 't motto da' dit carnavalsseizoen wör gebrük' dur de Kraonige Zwaone. Hanne is, zo steet ien 't Rooie Bükske, 'n meisjesnaam. Now is d'r de lèste jaore' ien Huusse' (bej mien wete') gin mins mèr iengeschreve' as Hanne. De naam is ien onbrük gerak'. len heel Nederland en België zien d'r nog mor paor dèrnjes die de naam Hanne met zich meedrage' . En da's te begriepe', umdat de naam 'n bejsmaakje hèt.
Hanne was lange tied een jongensnaam, 'n afkorting van Johannes. De naam is nog terug te viende' ien 't bejna vergète' woord hannekemaaier. Dat was 'n kèrl, die vanüt Duitsland nor Nederland trok' um daor gräs te määie'. len de achttiende eeuw kwame' d'r tiendüzzende over de grens um zo ien Holland 'n (dreuge) snee brood te verdiene'. Hannekemaaier was 'n samentrekking van 'n verkleinwoord van Hanne en määie'. Wurrum Hanne? Ze kwame' ien dienst op St. Johannesdag (St. Jan, 24 juni). len feite waore' die Hollandgänger, zoas de Duitsers ze nümde', de èrste gastarbeiders die ons land kende. Begin vörrige eeuw kwam d'r 'n end aon die jaorlikse trèk.
len de loop der tied was 'n hannekemaaier òk 'n synoniem geworre' vur 'n lompe boer, 'n ongemanierde kèrl, 'n onbeschofte gast. Volges de Dikke van Dale (14e druk) wier Hanne zelfs ien de vieftiende eeuw al gebrük' um iemand as sukkel of 'n onnozele hals weg te zette'. En òk ien afgeleide' vörm wör 't d'r, vur iedereen die Johannes hiet, of d'r naor genümd is, d'r al nie' bèter op: hannessen, ofwel ommundig zitte' knooie', of òk wel dom praote'.
Kortom: Hanne is zo'n bietje de historische vörganger van Gekke Henkie. Jao Hanne kuj dus vertaole' dur: Bu'j gek geworre'?
Huusse' ken de naam Hanne nog inkel as vrouwenaam. Riet Slinkman hèt nog 'n paor jaor met carnaval ien de buut gestaon as Hanne en verder kwam de naam nog veur ien de Schümlèpelrapsodie van de Bietenrooiers (Hanne hèt 'n grieze onderboks aon). Ien de vörrige aflèvering wiere' 'n paor ütdrukkinge' genümd over keujes. Henk Arends reagierde dat zien vaoder vroeger de ongeliekheid ien de maotschappej beschreef met 't sprèèkwoord: "'n Vet vèrreke wit nie' da' 'n magere honger hèt."
Die spreuk wier toen niet genümd. Moj' zo'n mooie ütdrukking dan mor laote' ligge?
Jao, Hanne!
(Wat te näöle’?
Over Keujes en Vèrrekes
Dör: Joop Brons
Uit Mededelingen, Jaargang 35, nummer 5, 2010
Kort vurdat 't nèjje Rooie Bükske wier geprizzentierd, wier d'r 'n film gemak' um 't Huusses nog 's extra onder de aondach' te brenge' . Minse' op straot wiere' daorien gevraog' wat 'Hier geet gin zoeg dur 't hèkke" te bedujje' had, 'n spreuk die dur de Vriende' van Huusse' tege"n gèvel is gehange'. D't mèrste luj keke' daorbej of d'r waoter brien'. Nie' zo vrèmd trouwes, want ien Huusse' wone' mor zat minse' die t òk nie' precies wete'. 't Rooie Bükske hil 't op "Hier komt niemand weg zonder te betalen".
De spreuk hieng jaorelang ien Herberg De Hoeve. Geert Schriever, destieds de ütbaoter, lei üt dat 't bord met opschrif' wier aongebooje' dur 'n paor klante' toen de dèèl bej 't café wier getrokke'. "Onze Jan zei altoos bej 't mieze': Hier geet gin zoeg dur "t hèkke', en hej bedoelde dan dat d'r niemand aon de kaorttaofel wier gemats'.
Nor de herkoms' van de kreet kuj allinnig mor rikraoje'. De een hil 't op dat d'r gin keuje kon ontsnappe' as de hekkes wiere' geplaots' um 't knorvollek de veewage' ien te drieve'. Wèr 'n ander zei da'j 'n keuje mor 'n kiereke rümte hoef' te geve' um 'rn weg te laote' lope'. De dikke Van Dale wies ok ien die richting; "Als het hek van de dam is, lopen de varkens in 't koren".
Eiges hè'k nog 'n andere meugelikheid. len Huusse' wör inkel over 'n zoeg gespraoke' as 'n vrouwelijk keuje' dat al 's gebig' hèt. len vèrüt de mèrste gevalle' hil iedereen 't op keujes en vèrrekes. Dat zou kunne' wieze' op nog 'n andere betekenis van zoeg: namelijk de kelderzoeg. As ummers zo'n zoeg al nie' mèr dur 'n hek wit te komme', dan gif dat wel aon da'j gin kans hèt um je lot te ontlope'.
Wie 't wit mag 't zegge'.
Feit is dat keujes ien 't Huusses dialec' dankbaor worre' gebrük' en misbrük: 'n dom keuje' , ge kun van 'n keuje mor twee zejje' snejje' (je mot nie' 't onmeugelike vraoge') en keujesvange' (assistiere' bej de geboorte van bigge'). Heel anders is het stofvèrreke, waormee de stoffer wör bedoeld. Da's nie' exclusief Huusses, ok de res' van Nederland sprok ooit van 'n stofvarken vurdat de huulbèssem wier ütgevonde'.
Mor aj ow eige' ien de geschiedenis van 't woord keuje' verdiep', dan zie je zelfs dat dit begrip ien 't hele land gangbaor was. Nog steeds schrief de al èrder genümde dikke van D. over keu ien de betekenis van vèrreke, en dan vurral as (klein) vrouwelik vèrreke. Overigens wier in de veertiende eeuw òk nog overal ien Nederland van 'verken' gespraoke'
(Wat te näöle’?
Käöbele'
Dör: Joop Brons
Uit Medelingen Jaargang 35, nummer 4, 2010
't Is alwèr hôs drie jaor gelééje' da' wier gestemd over 't mèrs' populaire woord ien 't Huusses. Die verkiezing wier toentertied gewonne' dur "käöbele'".
Da's zoiets as praote' zonder iets te zegge'; 'n gesprek zonder diepgang - ien Huusse' ôk nog wel 's kaltere' genümd. De herkoms' van käöbele' is niet moeilijk. 't Kan nie' anders dan dat 't wèèrkwoord mot zien afgeleid van 't Hooghollandse keuvelen: 't hebbe' over koetjes en kälfkes en bej vurkeur dur ouwe van daag'.
Hoe dan ôk: käöbele' hèt gin vervèlende bejklank. Dat ien tegenstelling tot näöle', dat dur de mèrste minse' wör ervaore' as negatief. Näölers zien zeikers. Nog bèter: vervèlende zeikers. Wat opvil aon 't gebrük van de äö-klank (as freule ien 't Hooghollands) is dat die klank veul wör gebrük' bej 't produciere' van geluid.
Gao mor nao: käöbele', näöle', täötele', träöte' en 't räökele' met 't räökeliezer ien de kachel. 't Schäötje (de drääimeule') liek 'n ützondering, mor iedereen die wel 's op de kermis köm die wit dat 'n schäötje zonder herrie onbestaonbaar is.Terug nor käöbele'. Ien Huusse' hèt Käöbel nog 'n andere betekenis. "t Was de bejnaam van Jo Hendriksen,
de kapper tegenover de kerk. Bejname' wiere' ien 't Huusses duk en ten onrechte gezien as scheldname' . Mor ien feite was zo'n naam vurral nodig um aon te geve' welke Hendriksen je precies bedoelde. Hendriksen de Kapper kon niet, want die bestoeng al op 't Zand. En verder haj' nog Hendriksen de Stomerd en Hendriksen de Knaos, um mor 's wat vurbeelde' te nümme'. Jo Hendriksen hèt zien spore' ien Huusse' verdiend. Hej was onder meer veurzitter van de Huussese Damvereniging ien de tied dat grootmeesters as Raymond Saint Fort en Baba Sy üt de hele wereld ien Huusse 'kwame' um te damme'.Hej was ok de vaoder van Joop Hendriksen, die - want zo géét dat nou eenmaol ien Huusse' - de bejnaam moch' houwe', ok toen ie wethouwer wier. Zo ontstoeng d'r 'n college van burgemeester en wethouders ien de jaore' tachtig dat van alle taolvaordighede' was vurzien. D'r zat ummers zowel 'n Käöbel as 'n Schriever ien ons stadsbestuur.
(Wat te näöle’?