Valom en Stavast

Bomen genoeg. Eiken­, Wilgen­, Berken­, Sparren­ en Populieren­... straat. De echte bomen leggen het in het Zandse Vierkant in aantallen af tegen de talloze verkeersmaatregelen, zoals asverleggingen en afsluitingen. Hier wordt de automobilist het bos ingestuurd.

Door JOOP BRONS

Het Zand is veel meer dan een wijk van Huissen. Het was ooit een dorp binnen de stadsgrenzen, compleet met eigen school, parochie, (bloeiend) verenigingsleven, voetbalclub, winkels en minstens vier café’s. Sinds het Binnenveld de kloof tussen de Stadse keienvrèters en Zandse slaotkoppen heeft gedicht is er echter meer sprake van een wijk dan er voorheen ooit geweest is. Het Zand.
De naam laat aan duidelijkheid niets te wensen over. De zuidelijke punt van Huissen is voor de bedijking, zo’n zeshonderdvijftig jaar geleden, veelvuldig overspoeld door Rijnwater. De oeverwallen werden herhaaldelijk doorbroken en telkens spoelde er een nieuwe laag zand over de rivierklei. En ook tussen 1327 en 1769 werden bij talloze dijkdoorbraken nieuwe zandlagen aangebracht. Heel lang was het onland, slechts goed voor de lepralijders en voor het voltrekken van doodvonnissen. Galgenplek heette het terrein.
Een Zandse in hart en nieren is Sjaak van Wissen. Kapper in ruste, althans bijna. Op een historische kaart van bijna driehonderd jaar oud, staat een van zijn voorvaderen met naam genoemd: Arend van Wissen. Precies op de plaats, waar zich nu nog de kapsalon bevindt. „Mijn overgrootvader was kleermaker. Maar hij had ook een bierhuis. Daar kwam ’s avonds de hele buurt bij elkaar. En omdat hij waarschijnlijk als kleermaker toch een schaar bij de hand had, knipte hij ook wel eens bezoekers.” Het is overgrootvader Van Wissen niet goed vergaan. „Hij moest op zekere dag met paard en wagen naar de overkant en misschien had ie wel ’n borreltje op. In ieder geval werden de blokken niet goed voor de wielen gezet, waardoor paard en wagen en mijn overgrootvader in het water verdwenen. Drie dagen later werd hij door een visser in een bootje uit het water gevist.”
Het bierhuis Van Wissen sloot in 1917, om plaats te maken voor de kapsalon. Maar aan bier is geen gebrek geweest op ’t Zand. Nieuwe Diep, de Valom, het Wapen van Huissen en Lombok zorgden voor voldoende aanvoer. Lombok werd overigens zo genoemd omdat er nogal eens werd gevochten. De naam was een vingerwijzing naar de gevechten van de Nederlanders in Indië, op Lombok (Atjeh). Het zal wel aan de plaats hebben gelegen. Ook discotheek De Carrousel hield immers die naam hoog. Namen hebben toch iets magisch op ’t Zand. Schiphol is zo’n voorbeeld, maar ook De Valom mag er wezen. In het boek Volk in Nood, een oorlogsgedenkboek dat in Tiel is uitgegeven, staat een waanzinnig verhaal over de oorsprong van de naam. Die geschiedenis gaat over een kudde olifanten die in de tijd van de Batavieren ware verwoestingen aanrichtte in de Betuwe. De bevolking, die de oogst telkens platgetrapt zag, ging in Zetten bij de hoogste baas van de Batavieren te rade. De Batavierenbaas riep de Betuwnaren bij elkaar. In een bos achter Bemmel raadde hij de bevolking aan om vaten met gerstenbier buiten te zetten. De dronken olifanten zouden dood neervallen, zo beloofde hij. Niets van dat al. De olifanten hadden een kwade dronk: in razernij werd alles omgeploegd wat ze op hun weg tegenkwamen. En de volgende dag werd vanuit Huissen gemeld dat de olifanten op de plaats van de huidige Langestraat hun roes stonden uit te slapen, leunend tegen elkaar. Het opperhoofd verweet vervolgens de klagers dat ze te zuinig met het bier waren geweest. Ze waren alleen maar razend gemaakt, in plaats van dronken. De stamwijze raadde zijn onderdanen aan opnieuw bier buiten te zetten, maar nu genoeg. Bovendien moesten de bomen in het bos bij Huissen bijna worden doorgezaagd. Hij wist namelijk dat de beesten moesten leunen om te kunnen slapen. De andere dag zagen de Batavieren de olifanten liggen door elkaar en tussen en onder de bomen. Sinsdien heet het gebied De Valom.
Tja.
Maar er is nog een ander verhaal. Ergens vorige eeuw werden gelijktijdig twee huizen gebouwd. Een op de hoek van de Gochsestraat en Stadswal (tegenover het café) en één aan de Bloemstraat. De eerste zakte op zeker moment in, de ander bleef staan. Daarmee waren Valom en Stavast geboren. Dat verhaal is niet onwaarschijnlijk. Verzakkingen zijn op het Zand zelfs de laatste jaren nog herhaaldelijk voorgekomen. Een gevolg van de laag zand, die achteraf nog te dun was om zonder palen te kunnen bouwen. Daardoor ontstonden scheuren in de Huissense bomenwijk. Van Wissen
over het Zandse groen: „Ach, vroeger stonden er ook nauwelijks bomen. Hooguit ‘knoepers’ en rode bessen tussen de sla en andere groenten. Krüpgruun, zal ik maar zeggen.”

Deze aflevering van de serie Van Hel en Hemeltje was in april 1998 in de Betuwse editie van De Gelderlander te lezen.

Paters en heksen

De Kloosterlaan wordt uiteindelijk weer prachtig: jonge opgroeiende kastanjebomen hebben in enkele jaren de huiveringwekkende kaalslag op Huissens meest romantische laan goeddeels gecompenseerd. De gracht ernaast is de laatste herinnering aan het tijdperk dat er een burcht op de Hazenberg stond.

Door Joop Brons

De naam Paterslaan staat in geen enkel Huissens register, maar er is geen Huissenaar die dit vrijerslaantje niet kent. De laan is bezongen in carnavalsliedjes en beschreven in de boeiende geschiedenis van het Dominicanenklooster. De naam Hazenberg, de oorspronkelijke benaming van de plaats van het klooster, is daarentegen vrijwel onbekend in het stadje.
Eerst wat over het ‘kasteel’ dat zo’n duizend jaar geleden werd gebouwd.
Als bescherming tegen overstromingen (en Noormannen) werd het bouwwerk op een door mensenhanden opgeworpen heuvel (Hazenberg) opgetrokken. Vooral de hoge, ronde tufstenen toren sprong in het oog. Er is in Nederland maar één soortgelijke vluchttoren bekend: die van kasteel Bergh. In 1361 bevond zich bij die toren nog een tweede heuvel, waarop een burcht en een woonhuis waren gebouwd. Hier woonde de Huissense ambtman. In de loop van de 17e en 18e eeuw werd de vesting beetje voor beetje gesloopt. De heuvels zijn nog heel lang blijven liggen. Pas in 1951 werden de bulten afgegraven.
Begin vorige eeuw verscheen op de plaats van het huidige klooster een statig herenhuis. De Dominicanen hebben er in 1858 hun hand op weten te leggen door een list. De paters mochten namelijk geen klooster onderbrengen in het huis. Ze schakelden een koopman met een invalide zoon in. De man kocht het grote huis, zogenaamd om zijn zoon in de rolstoel ruimte te geven. Maar gelijktijdig met koopman en zoon trokken ook de Dominicanen het huis in. Onmiddellijk vroegen de paters een architect om een nieuwe vleugel bij het gebouw te ontwerpen. Dat werd Cuypers, bekend van het Centraal Station en het Rijksmuseum in Amsterdam. Cuypers was bereid om dat voor een habbekrats te doen, op voorwaarde dat hij in de pij van de Dominicanen zou worden begraven. Dat is vele jaren later ook gebeurd, zij het niet in de Huissense grafkelder bij het klooster, maar in Venlo. Cuypers was toen hij in 1921 overleed bijna 94 jaar.
De kapel van het klooster werd in 1952 internationaal nieuws. De katholieke gemeenschap van Huissen verzette zich met hand en tand tegen de beslissing van bisschop Alfrink om de kapel te sluiten. Zaterdagavond, 5 januari 1952, waren 24 mannen een heuse politiemacht van achttien agenten te slim af. Met een steen werd rond half tien, uren voordat de politie echte problemen verwachtte, de lantaarn bij de ingang uitgegooid, waarna de kapeldeuren werden verwijderd. Het nieuws van de geforceerde heropening ging als een lopend vuurtje door Huissen. Het gevolg was dat zondagmorgen (Driekoningen) bij de vroegmis van half zes de kerk uitpuilde. Die dag bezochten drieduizend gelovigen de opengebroken kapel. Dankzij de aanwezigheid van kranten uit binnen­ en buitenland (Time en Life) werd de kwestie groot nieuws.
Opvallend groot is het aantal verhalen dat bestaat over mensen die de paters te hulp hebben geroepen bij het bestrijden van alle vormen van hekserij. En niet alleen vanuit Huissen. Meester Dinnissen noemt ook in zijn boek Volksverhalen uit Gendt verschillende voorbeelden. Een meisje kreeg van een vrouw appels aangeboden. Ze kreeg hevige buikpijn en vervolgens gaf ze kolengruis over. Haar vader stapte naar de paters in Huissen, die hem een gewijd voorwerp meegaven, dat onder de drempel van de voordeur gelegd moest worden. En de paters voegden er nog aan toe dat er ’s avonds iemand zou komen om iets te lenen. „Niets geven”, werd hem op het hart gebonden. En inderdaad kwam het appelvrouwtje ’s avonds aan de deur. De vader sloeg de vrouw, die om een broodmes vroeg, met de karzweep weg. En zie: dochterlief werd gezond en de heks is nooit meer teruggezien.
En het verhaal van een vrouw die in Flieren (Gendt) stoelen kwam ophalen om de zittingen te laten matten. Op zekere dag bleef ze rusten bij een vrouw die bang was voor de stoelenhaalster die al de naam had een heks te zijn. De angst werd sindsdien alleen maar groter. Ze werd ziek en wilde maar niet opknappen, waaruit de vrouw concludeerde dat ze misschien wel behekst was. En inderdaad: haar hoofdkussen in het bed toonde een krans van veren, een heksenkrans. Ze kreeg de schrik van haar leven en snelde naar Huissen om de paters om hulp te vragen. De Domincanen hebben negen dagen achtereen voor haar gebeden. En met succes. De vrouw knapte weer op en de gevreesde krans verdween als sneeuw voor de zon.
Maar ook voor andere zaken wisten de Betuwnaren het Huissense klooster te vinden. De vroegmis van half zes was in de wijde omgeving in trek, omdat die melkveehouders in staat stelde het werk te combineren met de zondagsplicht. Een heel bekende naam is voorts die van Dominicaan pater Rijken, die mede aan de basis heeft gestaan van de glastuinbouw in Huissen. Die verandering bracht aanzienlijk meer welvaart onder de tuinders. In de tweede wereldoorlog (najaar 1944) tenslotte was het klooster niet alleen noodhospitaal, maar ook gemeentehuis. Het is duidelijk dat de paters aanzienlijk meer voor Huissen hebben betekend dan het geven van een naam aan een romantische laan.

Dit kloosterverhaal werd gepubliceerd begin 1998. Dit was een aflevering uit een serie portretten van topografische vlekjes, die in de editie januari 1998 van de Betuwe editie  van de Gelderlander zijn verschenen.

Bedrijfseiland

Het parkeerterrein onder aan de dijk is een zee van blik. Overal staan auto’s, zelfs op de dijk is nauwelijks een plaatsje te vinden. Het water staat een meter hoog op de veerweg: het Looveer is een tijdelijk bedrijfseiland geworden.

Door Joop Brons

Een auto met een scheepsschroef tussen de wielen. Of is het een rijdende boot? Het amfibievoertuig zorgt ervoor dat de verbinding met het centrum van Huissen in stand blijft, als was er niets aan de hand. De grijswitte Moby Dick trekt grote hekgolven langs de Looveerweg. Elk verkeersbord is hier nu belachelijk. Of het nu gaat om een waarschuwing voor overstekende fietsers of om het bord ‘Zwemwater met wisselende diepte’. De
toevoeging zwemmen op eigen risico is slechts tussen twee golven door te lezen.
De luxe lijndienst vaart/rijdt op het hele en halve uur. Het is een riante oplossing. „Wij werden vroeger met de roeiboot naar school gebracht. En je kon gerust ondeugend zijn, want ze konden je toch niet eerder naar huis sturen”, lacht Jan Leenders. „Vaak roeide Wim Martens, maar er waren meer roeiboten aan het Veer. Mijn vader zette ons als jongens ook zelf aan het roeien: vier man aan de riemen.” Jan woont niet meer aan het Looveer, maar het water blijft trekken. Iedere dag kijken, elke dag de waterstanden bijhouden. Hij is een schipperszoon en zoiets verloochent zich niet.
Na zijn schooljaren zorgde hij, samen met nog een paar andere knapen uit de buurt, ook voor de verbinding met het Looveer als het water weer eens tegen de dijk stond. „Het was heel gemoedelijk in Huissen: ik werkte bij slagerij Smulders en daar kon veel. Als er iemand naar het veer moest, dan roeide ik op en neer. Zo ging dat. En gevaar kende je niet. We, en dan praat ik over Jos Martens, Halle Leenders en ik, hebben in de winter van ’39­’40 wel eens een fietser over de Rijn gezet bij zware ijsgang. Met haken duwden we de schotsen weg. Daar verdienden we mooi twee kwartjes mee, tegen anders een dubbeltje.” In datzelfde jaar hielden de ponteniers uit Dordrecht met een ijsbreker de Rijn open, om te voorkomen dat de Duitsers erover heen zouden kunnen marcheren.
Het Looveer. Het gebied is altijd een spanningsveld geweest tussen wonen en werken. Een gevecht dat langzaam maar zeker is gewonnen door de bedrijvigheid. VBI is een dominante betonreus geworden aan de boorden van de Rijn. Een saai kantorencomplex heeft mét het Veerhuis veel van de gezelligheid uit het buurtje verdreven. Op de opslagterreinen liggen stapels betonnen elementen te wachten tot er weer vervoer mogelijk is. Verder wordt het gebied bepaald door loodsen, een asfaltkraker en kranen, allemaal vanaf de dijk goed te zien. Aan de rand wordt gewerkt aan een nieuw bouwwerk. Het allerlaatste op die plaats, heeft de gemeente plechtig beloofd.
Maar ook voor de oorlog was er bedrijvigheid, zij het van een andere grootte. Er waren twee steenfabrieken: een veldoven en een ringoven. „Willem Tuil had er een zand­, grind­ en turfhandel. Mijn oom, Bernard Leenders, was parlevinker en hij had een eigen winkel aan het veer. En dan was er natuurlijk het Veerhuis. Dat lag toen nog tegenover de plaats waar Wim Martens later zijn nieuwe Veerhuis begon.” Er is in de hele Betuwe amper een buurt te bedenken waar de oorlog meedogenlozer heeft uitgehaald. Ook Leenders weet er van mee te praten. „Dat begon eigenlijk al op 10 mei 1940. We liepen op de Veerweg toen de pont werd opgeblazen. We zagen de stukken door de lucht vliegen. Gelijktijdig werden nog een stuk of wat schepen tot zinken gebracht. Om te voorkomen dat de Duitsers ze zouden kunnen gebruiken.”
De motordekschuit van vader Leenders, de Pieternella Huissen, werd nadien van 1940 tot 1944 gebruikt als pont in Malburgen. In september werd het schip opgeblazen door de Duitsers. Die maand heeft een dikke zwarte rand gekregen in het geschiedenisboek van Huissen. Op 17 september werd het Looveer tot drie keer toe gebombardeerd, elke keer met zes vliegtuigen. Bij de eerste aanval werd een woonboot vernield: drie doden. De tweede aanval trof enkel wat koeien. De derde aanval was afschuwelijk. In de schuilkelder die werd getroffen, zaten zeventien kinderen en drie volwassenen. Allemaal vonden ze de dood. De familie Eerden verloor elf kinderen en één volwassene. Binnen enkele ogenblikken. Maar ook de familie Leenders bleef niet gespaard. „Mijn broers Henk en Tonny van 13 en 10 jaar zijn ook in die kelder omgekomen...”
Na de oorlog was het voor iedereen uithuilen en opnieuw beginnen. „Wat moest je? Het huis lag aan puin, het schip was opgeblazen en twee kinderen dood. Pa, ik en onze Wim hebben een noodwoning gehaald in Arnhem­Zuid en opgebouwd aan het Looveer.” De verschrikkingen hebben de innige band met het Looveer niet kunnen verbreken. „Ik ben vanmorgen weggeweest. Maar als ik terugkom, dan rijd ik over de dijk. Even kijken op de schaal. En het water was weer een paar centimeter gevallen.”

(Deze aflevering uit de serie Van Hel en Hemeltje verscheen in het najaar van 1998 in De Gelderlander. De serie beschreef plekjes en gebiedjes die met name worden genoemd op de topografische kaarten van de Betuwe.)

Hoge heren in Huissen

De meer dan royale entree is vanaf de weg amper te zien. De door hagen en struiken aan het zicht onttrokken buxushaagjes vormen kamers voor het plaveisel. Groot en ruim zijn de steekwoorden van het moderne kasteel dat aan de Polseweg in Huissen is opgetrokken.

Door JOOP BRONS

Niets herinnert er meer aan huize De Pol. De naam is verdwenen en wat er nog aan eeuwenoude souvenirs zou kunnen bestaan, ligt veilig onder de grond opgeborgen. Het is een bodemboek geworden, dat de eerste decennia door niemand meer zal kunnen worden geraadpleegd. Toch is De Pol een historisch gebied, een oud adellijk goed dat in de volksmond nog steeds bestaat. Veel meer dan die andere, heel oude naam: De Waede, die maar weinigen in Huissen kennen. Deze naam dateert uit het begin van de veertiende eeuw. Drie eeuwen later wordt steeds vaker geschreven over De Pol(l).
De Historische Kring Huessen heeft vijftien jaar geleden heel wat archeologisch onderzoek gedaan naar het gebied. Th. Janssen concludeerde uit grondboringen en tekeningen dat het oorspronkelijke adellijke huis aan de kant van de Papesestraat moet hebben gestaan. Om het huis liep een gracht met een brug. Waarschijnlijk is het huis niet het oudste woongedeelte geweest, maar een woontoren die er al in de veertiende eeuw moet hebben gestaan. Janssen gaat nog verder. Uit bodemvondsten blijkt dat er op de Pol mogelijk al eeuwen eerder werd gewoond. Die bebouwing zou zijn vernield door een dijkdoorbraak in de twaalfde of dertiende eeuw. De Kring heeft niet alleen het slot in kaart gebracht in de eerste ‘Mededelingen’ van 1984. Ook de achtereenvolgende geslachten die sinds 1516 op De Waede of De Pol hebben gewoond zijn daardoor bekend.
De laatste heer van De Pol was Baron van Laer van Hoenlo, die in 1875 overleed. Zijn lichaam ligt begraven op het kerkhof aan de Doelenstraat, onder een steen waarop het wapenschild goed te zien is. De baron woonde bij zijn overlijden al in het centrum van Huissen, waar hij ook een bezittingen had. Een aardig moment om over te stappen naar een ander plaatselijk fenomeen: de Umdracht, die morgen opnieuw door de kom trekt. Toeval of niet: in dezelfde Mededelingen van 1984 wordt door J. Zweers geschreven over het jaar 1812 waarin de processie op de tocht kwam te staan. In 1816 gebeurde dat nog een keer. Maar dankzij het optreden van de protestantse (!) burgemeesters J.F. en J.J.E. Pilgrim kon de Umdracht gewoon doorgang vinden. Waar zat het probleem eigenlijk? Volgens de toen geldende wetgeving moesten openbare katholieke godsdienstplechtigheden achterwege blijven. In Huissen was er echter sprake van een jaarlijkse traditie, zonder enige onderbreking. Bovendien liet de burgemeester de autoriteiten weten dat de preken over het algemeen bijzonder gematigd waren geweest. Kortom, er was geen enkele reden om de processie uit het straatbeeld te halen. Die conclusie werd uiteindelijk overgenomen door koning Willem I in 1823.
In de zeventiende eeuw moesten de processiegangers ook al opboksen tegen hoge heren. Zo is bekend dat de gereformeerde ambtsman in 1641 een broertje dood had aan deze katholieke gebeurtenis. Hij was bang dat de Umdracht zou worden gebruikt als dekmantel voor een gewapende opstand. Zijn opvolger verbood zelfs dat de Umdracht langs zijn slot (op de plaats van het huidige Dominicanenklooster) zou trekken. De pastoor lapte het verbod aan zijn laars: hij trok langs de ambtman. Lang niet iedereen durfde de pastoor te volgen. Een deel van de deelnemers bleef wachten op de Markt. De boze ambtman stapte onmiddellijk naar de keurvorst om te klagen over de weigerachtige parochieherder. En hij kreeg gelijk. De pastoor werd veroordeeld tot het betalen van honderd goudgulden. Morgen trekt de Umdracht onbedreigd door de straten. Na afloop van de plechtigheid zal de stadstoren na een ingrijpende renovatie worden ‘teruggegeven’ aan het stadsbestuur. Wilt u nog meer toeval? In nog steeds hetzelfde exemplaar van Mededelingen 1984 een artikel van Henny Derksen over het opknappen van de toren in 1940. Destijds werd de spits gedeeltelijk vernieuwd. In de toren, die toen Mariatoren werd genoemd, bevond zich nog de balk met katrol om de korf te hijsen als waarschuwing tegen hoogwater. Een deel van de balk bleek toen al te zijn afgezaagd.
Terug naar de Pol, waar de Huissense toren nog te zien is. De nieuwe kasteelheer is Wim Selman. Hij kocht een kleine tien jaar geleden de ruïne die was overgebleven van de boerderij die op de plaats van huize De Pol was gebouwd. Selman moest hemel en aarde bewegen om op deze plaats zijn riante woning te kunnen bouwen. Hij is een eigentijdse grootgrondbezitter. Net als baron Van Laer van Hoenlo, de laatste bewoner van de Pol, heeft ook hij verschillende bezittingen in het centrum van Huissen. Toeval bestaat immers niet.
Deze aflevering was de honderdste in de serie Van Hel en Hemeltje die verscheen in de Betuwse editie van De Gelderlander. Dit verhaal over de Pol verscheen in juni 1998. Overigens is in dit verhaal onvermeld gebleven dat ook Piet Evers, de godfather van de Huissense tuinbouw op de Pol woonde. Hij verhuisde daar naar toe nadat hij in de Hoeve successen boekte met zijn teeltmethoden. Naar hem is de Piet Eversstraat op de Pol genoemd. Ook Baron van Laer heeft hier een weg als herinnering gekregen. De Polseweg maakt het historisch straatnaamboek compleet.

Deze aflevering was de honderdste in de serie Van Hel en Hemeltje die verscheen in de Betuwse editie van De Gelderlander. Dit verhaal over de Pol verscheen in juni 1998. Overigens is in dit verhaal onvermeld gebleven dat ook Piet Evers, de godfather van de Huissense tuinbouw op de Pol woonde. Hij verhuisde daar naar toe nadat hij in de Hoeve successen boekte met zijn teeltmethoden. Naar hem is de Piet Eversstraat op de Pol genoemd. Ook Baron van Laer heeft hier een weg als herinnering gekregen. De Polseweg maakt het historisch straatnaamboek compleet.