Inkomensverhoudingen in Huissen anno 1807
Uit Mededelingen jaargang 4,  nr. 3 (1978/79)

Talrijke malen wordt in de 19e eeuw geklaagd over de bittere armoede van vele Huissenaren. Een scherp inzicht in de inkomensverhoudingen in Huissen ontbrak tot nu toe geheel.
Een wellicht niet geheel zuiver, maar toch opmerkelijk beeld van de toestand is te verkrijgen uit een tweetal "Individuelle Aufnahmen der jährlichen Einkommen der Familien und einzelnen für Sich bestehenden Personen" uit 1807 (1).
In deze overzichten is de bevolking — uiteraard ten behoeve van de belastingen — verdeeld in 13 categorieën . Bij het nu volgende moet men er rekening mee houden, dat de opnemers voor de ambten Huissen en Malburgen de cijfers hoog hebben gehouden ten einde het vereiste belastingbedrag te krijgen.
Ook als men met dat gegeven rekening houdt, is het grootste aantal armen in de stad Huissen gezocht moest worden. Daar leefde 30.4% van de gezinnen onder de grens van 100 rijksdaalders per jaar, wat ongeveer het bestaansminimum was. In het ambt was maar 13% zo arm, terwijl in Malburgen slechts één van de 22 gezinnen (4.5%) onder dit niveau leefde.
Net boven het bestaansminimurn (100 - 200 rijksdaalders) verdienden 89 van de 421 gezinnen. de armoede in de overgangstijd sedert 1795 was gestegen, blijkt wel uit het feit, dat bij een telling in 1764 "slechts" 20% armen in de stad woonden (2).
Aan de andere kant van de ladder vinden we de rijken, die een redelijke tot grote welvaart hadden. De burgemeester, Johann Friedrich Pilgrim, verdiende tussen 500 en 800 rijksdaalder, waardoor hij zijn stand behoorlijk kon ophouden. Zijn categorie en die erboven, totaal 54 gezinnen (12.8%), kunnen we als de rijkeren beschouwen. Daarbij moet wel worden opgemerkt, dat de telling geestelijken buiten beschouwing laat, waardoor bijvoorbeeld de rijkste instelling in de stad, het St. Elisabethconvent, niet is meegerekend, evenmin als de pastoor, de kapelaan en de predikant, in 1764 allen tot de welvarendste Huissenaren behorend.
In de opname van 1807 springt één zeer rijk man in het oog. Het zal niemand verbazen, dat de edelman Carel van Laer tot de Poll als enige Huissenaar meer dan 5.000 rijksdaalder per jaar verdiende. Goede tweede is de Malburger Willem Roeloffzen, die een jaar later het beheer over de domeinen kreeg, maar die als "Halbbauer, Schneider und Käsemacher" toch al in 1807 tussen 4.000 en 5.000 rijksdaalder verdiende.
In de stad was de rijkste een vrouw, namelijk Elisabeth Royaards-van Erpers, de weduwe (sinds 1805) van ambtsraad Gijsbertus Royaards. Opvallend is, dat stadssecretaris Bequignol haar als beroep "Amts Räthin" meegeeft, een niet bestaande functie. In dezelfde categorie viel overigens ook de domeinpachter op de Pley, Frederik Nass. Al is het vorenstaande slechts een flauwe weergave van de verhoudingen in het Huissen van vlak voor de - eerste — overgang naar Nederland, het kan mogelijk een aanzet vormen tot een nadere bestudering van de sociale toestanden in het 19e eeuwse Huissen.

DR E. SMIT

Noten
1) Hauptstaatsarchiv Düsseldorf - Grossherzogtum Berg 2630 en 2690.
2) Hauptstaatsarchiv Düsseldorf - Kleve Rammer 3750.

De Wildeman: Historisch of folkloristisch figuur?
Bij het beeldje op het het Postkantoorpleintje

Uit Mededelingen jaargang 4,  nr. 6 (1978/79)

Over verfraaiing van het straatbeeld door de plaatsing van beelden, beeldjes, mozaiëken en plaquettes heeft Huissen (gelukkig) geen klagen. Behalve religieuze (Christus Koning, Maria van Banneux, St.Joseph, St. Elisabeth) staan er hier en daar ook verschillende profane beelden in steen of brons.
In voorbereiding is voorts een beeld van de poortwachter en op de dag, waarop beleg en ontzet worden herdacht, onthulde de burgemeester op het pleintje voor het Postkantoor een bronzen beeld van de "wildeman", de bekende figuur uit dat ludieke herden, een en ander dank zij een royale geste van het P.C.I.
Minder ludiek was, dat daarbij - zonder protest van milieubeschermers of andere actiegroepen - een fraai boompje ten behoeve daarvan het loodje moest leggen.
De Historische Kring kan er alleen maar verheugd over zijn, dat figuren uit Huissens historie en folklore in steen of brons worden vereeuwigd, die historie en folklore levendig houdend en tevens aan de verfraaiing van het stads(erf)beeld bijdragend.
De Kring hoopt ook zelf daaraaen - men leze daarover elders in dit nummer - een bijdrage te mogen leveren. Er zijn overigens nog verschillende historische en folkloristische figuren, die waard zouden zijn aldus te worden vereeuwigd.
We denken b.v. aan: de stadsomroeper, de nachtwaker/klepperman, de man-met-de-ben uit de Umdracht, de vrouw aan de stadspomp, de visvanger met zijn grote net tijdens het beleg en ontzet,de schutter aan de schietboom, de bieleman, een tuindersechtpaar in de oude klederdracht etc.
De keuze voor het beeld is tenslotte gevallen op de WILDEMAN, nadat aanvankelijk een gildekoning in brons zou worden gegoten. De betrokken kunstenaar kon met zijn ontwerp daarvoor echter geen genade vinden in de ogen van de opdrachtgevers aangezien het "beeld" van de koning niet overeenstemde met dat van Huissense gildekoning.
Een artistieke beoordeling van het beeld laten we - als niet terzake deskundig - gaarne aan anderen over. We veroorloven ons slechts de opmerking, dat de door de gemeente geplaatste en gefinancierde sokkel nogal pover is uitgevallen, gezien het daarvoor beschikbare bedrag.
Een handvormsteen ware fraaier en een kloostermop zelfs "toepasselijker" geweest, gelet op de ruige wildeman—figuur, afgezien van het feit, dat de huidige creatie identificatie met de wildeman, zoals hij jaarlijks wordt uitgebeeld, vrij moeilijk maakt. Men denkt onwillekeurig eerder aan een poelier in brons of een kippendief.
Herkenbaarheid en artistieke vrijheid hadden in deze ongetwijfeld best samen kunnen gaan. De wildeman spreekt in Huissen sterk tot de verbeelding, vertrouwd als men is met zijn jaarlijkse verschijning, wanneer hij schrik en beven verspreidt onder de jeugd. Aan zijn figuur is reeds eerder aandacht besteed (l).
Het meest bekend is de "wildeman" uit de heraldiek. Dan fungeert hij meestal als schildhouder (ténant) . Zijn lendenen zijn dan met groen omgord — een symbool van de natuurkracht - , hij heeft een sterke, ruige haardos en grote tanden, terwijl hij met een knots is gewapend. Men vindt hem ook wel geplaatst voor gebouwen als afwerend zinnebeeld.
De wildeman wordt dan gezien als de wilde jager, een personificatie van Wodan. In het kader van het herdenkingsspel, het Huissense "vuurvechten", waarin historie en folklore zo nauw met elkaar zijn verbonden én zodanig dooreengeweven, dat het niet gemakkelijk valt om van alle gebruiken en tradities de juiste oorsprong te achterhalen, is de wildeman op zijn allervreemdst en ruig, wild uitgedost.
Het liefst heeft hij een groot mes tussen zijn tanden. Men vereenzelvigt hem wel met de Moor, de bediende, die Karel van Gelre in 1502 hielp ontvluchten, maar óók wel met een Gelders spion. Onzes inziens moet hij louter als een folkloristisch figuur gezien worden, die met de historie van het beleg en ontzet niets te doen heeft, afkomstig als hij vermoedelijk is uit een ouder (heidens midzomer- later St.Jans-)feest.
Als hij inderdaad de Moorse bediende zou moeten voorstellen, dan is zijn rol daarmee toch wel in sterke tegenspraak. Op de eerste plaats zou hij ook als Moor uitgedost moeten zijn. Dat is niet het geval en voorzover uit vroegere afbeeldingen is te is na te gaan, is dat ook nimmer het geval geweest.
Op de tweede plaats zou van de "Moor" verwacht mogen worden, dat hij zich bij voortduring aan de zijde van de "Geldersen" zou bevinden. Dat doet hij niet en dat schrijft de traditie ook niet voor. Hij verkeert bij voorkeur in de stad, terwijl toch mag worden aangenomen, dat Karels zwarte dienaar nooit in de stad is geweest.
Op de derde plaats wijst zijn gevangenneming er op, dat hier per se niet de Moor kan zijn bedoeld. Deze wist namelijk integendeel zijn meester én zichzelf aan gevangenneming te ontkomen.
Ook met een Gelders spion kan hij moeiiijk worden vereenzelvigd. Daarvoor is hij te opzichtig uitgemonsterd en beweegt hij zich té opvallend binnen de stad.
De oorspronkelijke betekenis en functie van de wildeman vallen in het kader van het feest niet duidelijk te herkennen. Eerder heeft de eerstondergetekende ("Sint Jan - Sint Jansdag en de Huissense gilden" in Huissens Gilden Kroniek, 2e jrg., nr.3,pg.6-10) als zijn veronderstelling uitgesproken, dat men in het nu niet meer of slechts symbolisch uitgevoerde gebruik om de wildeman onder te dompelen (bekend als "klein Evertje verzuupen"), het onderdomnpelingsritueel moet zien, oorspronkelijk een heidens ritueel, doch later gekerstend en passend in het christelijke Sint Jansfeest, waar het herinnert aan doop in de Jordaan (2).
Het is slechts een veronderstelling, die overigens niet rijmt met de verklarirg voor de betekenis van het "klein Evertje verzuupen", die we citeerden in Mededelingen, 3e jrg.,nr. 5.
H.W.J.O./J.H.F.Z.

(1) H.W.J.Derksen, Figuren rond het spiegelgevecht: Wiideman en Bieleman in Huissense Gilden Kroniek,2e jrg.nr. 11/12, pg. 1-4.
(2) Over de Sint Jansviering te Huissen zie men:
D.J. Van Ven, Het Vendelzwaaien herleeft, Baarn, 1936.
H.W.J.Derksen, "St. Jan-in-de-zomer (24 juni), een der oudste volksheiligen in ons land", De Gelderlander, 23 juni 1964, pg. 3. id. "Historisch spiegelgevecht in de vlammen van het St. Jansvuur", in De Gelderlander, 24 juni 1954, pg. 2. id, St.Jan — midzomerfeest - in Huissen en Laren, in Huissense Gilden Kroniek, 2e jrg., nr. 11/12, pg. 5—7.

Enige oudheidkundige aspecten van de Malburgse Polder
Uit Mededelingen, jaargang 4, nr. 6 (1978/1979)

Door : RUUD BORMAN
Het verleden van de Malburgse Polder (tot voor kort grotendeels Huissens territoriurn) is eigenlijk pas sinds kort, letterlijk en figuurlijk aan de oppervlakte gekomen. Nog niet zo lang geleden was er over dit gebied nog maar bitter weinig bekend en de archeologische vondsten waren op de vingers van één hand te tellen. De heer Th.H. Janssen, voorzitter van de Historische Kring Huessen, was eigenlijk de eerste, die zich serieus met het verre verleden van de polder ging bezighouden en van hem ook heb ik, mede voor dit artikel , veel verzamelde gegevens ontvangen.
Een aantal recente vondsten heeft er toe geleid, dat het gebied wat meer in de belangstelling van de oudheidkundigen kwam. In dit artikel zal ik me beperken tot de periode, die vooral in archeologisch opzicht van belang is, te weten de pre- en protohistorie en de late middeleeuwen.
In de eerste plaats dan nu een beknopte verkenning in het omringende gebied teneinde het geheel in een duidelijke context te plaatsen. Met de prehistorie zijn we snel kiaar. Vondsten uit de Oude— en Middeneesteentijd zijn vooral op de hogere gedeelten der stuwwallen aangetroffen (Wageningen, Renkum, Posbank). Nederzettingen en begraafplaatsen uit de Nieuwe Steentijd moeten we zoeken langs de Renkumse Beek, op de Ginkelse heide en bij Schaarsbergen, een aantal losse vondsten ook in de directe omgeving van Arnhem. Opvallend op de verspreidingskaart is , dat zich vanaf Doorwerth een lange gordel van grafheuvels over de hogere delen in noordoostelijke richting tot Schaarsbergen uitstrekt en daar plotseling abrupt wordt onderbroken. Ze komen verder naar het oosten niet meer voor. In de Bronstijd is de bewoning ten noorden van de Rijn ook al in iets lagere gedeelten (Ruysdaelstraat met huisplattegronden) geconstateerd terwijl er dan eveneens sprake is van nederzettingen in de Betuwe (Hien, Dodewaard). In de IJzertijd vestigt men zich op vele plaatsen, die tot dan toe onbewoond waren gebleven (voorzover bekend op dit moment) : Arnhemse binnenstad, Driel, Elst, Huissen en Bemmel.
In de Romeinse tijd, waarmee we in de Protohistorie zijn gekomen (Romeinse tijd en Vroege Middeleeuwen), is zelfs op vele plaatsen van een intensieve bewoning te spreken. Op de stroomruggen bezuiden de Malburgse winterdijk worden talloze inheems-Romeinse nederzettingen aangetroffen en in enkele gevallen ook puur Romeinse bewoning (Elst). Uit de periode der volksverhuizingen is weinig bekend; zowel bodemvondsten als schriftelijke berichten ontbreken vrijwel of geheel. Daarin komt verandering in de Merovingische periode. Grafveldjes met bijgiften zijn van meerdere piaatsen bekend (Doorwerth, Huissen, Lent) . In Huissen deed de heer Janssen een aantal interessante vondsten in een Frankisch-Merovingisch grafveld uit het einde van de 7e eeuw.
Ook zijn er in deze periode weer wat schriftelijke gegevens, O.a. over de kerstening en het stichten van kerkjes. In de Karolingische periode (ca. 750-900) komen we veel namen tegen van nederzettingen, die ook nu nog bestaan. Veelal bevinden zij zich op plaatsen, waar ook in de Romeinse tijd al werd gewoond. Daarmee zijn we terechtgekomen Bij de MALBURGSE POLDER , want de oudste vermeldingen met betrekking tot deze polder dateren uit de 9e eeuw.
Of er eerder echte bewoning in dit gebied is geweest valt moeil ijk te zeggen. In de buurtschap Malburgen zijn wel enige Romeinse zaken aan het licht gekomen, maar hierbij handelt het om zogenaamde losse vondsten, die zonder verdere samenhang zijn aangetroffen. Het betreft hier een bronzen steelpan, die uit de Rijn werd opgevist, en een inscriptiesteen, gewijd aan Hercules Magusanus, de voornaamste god der Bataven, en aan Haeva (waarschijnlijk Hebe als de echtgenote van Hercules) .De steen werd vervaardigd in opdracht van Ulpius Lupio en Ulpio Ammava (burgers van Nijmegen?) . Helaas is de steen spoorloos verdwenen en er is alleen een afschrift van bewaard gebleven. (Lit. : Nederland in den Romeinschen tijd - Dr. A.W. Byvanck).
Bij het Malburgse Veer is voorts een ijzeren lanspunt met sporen van zilverinlegwerk gevonden. Deze berust in een particuliere collectie, die sinds lang in bruikleen aan het Gemeentemuseum Arnhem is gegeven (inv.nr. BH 145). Ouderdom: Romeins of Frankisch. Helemaal aan de andere kant van de polder . bij Meinerswijk, is eveneens een ijzeren speerpunt opgegraven, mogelijk Romeins (Gem. Museum Arnhem). Met de laatste vondsten zijn we bij een eigenaardig terreintje aangeland. Het bestaat uit een soort schiereilandje, in een kleiwinning ontstane plas, dat even ten oosten van de steenfabriek "De Galantijnse Waard" is gelegen.
De heer Paes, de vroegere directeur van deze steenfabriek, had al eens gewezen op het voorkomen van middeleeuws schervenmateriaal op dit terreintje. Even ten oosten ervan waren in het begin van deze eeuw al wat interessante vondsten gedaan (Gelre B&M, deel V, Beschrijving van eenige onder Elden gevonden Oudheden - Dr. W. Pleyte) te weten een loden beeldje (Romeins?), mogelijk voorstellend een jonge Bacchus, een gesmede bronzen lamphaak (Romeins ? ), twee kogelpotten en een kruik en kookpot van blauwgrijs aardewerk.
Pleyte veronderstelt in zijn artikel, dat het aardewerk mogelijk in de pottenbakkerij aan de Duno is vervaardigd (Collectie Gemeentemuseum Arnhem). Er waren dus enige aanwijzingen, dat op genoemd terreintje meer verwacht mocht worden. Tijdens verschillende proefonderzoekjes gedurende de afgelopen jaren kwam inderaad een partij aardewerk- en steengoedfragmenten aan het licht (blauwgrijs aardewerk, gladwandig en ruwwandig steengoed, volksaardewerk en meer incidenteel Pingsdorfaardewerk en kogelpotten).
Al gauw viel op, dat de vondsten zich zeer dicht aan de oppervlakte bevonden in een laag, waarvan de onderkant uit de 13e, welltcht zelfs uit de 11e eeuw, dateerde. De meest recente laag moet bij kleiwinning verloren zijn gegaan. Opvallend was voorts, dat vrijwel direct onder de genoemde laag Romeins materiaal werd blootgelegd, waaruit geconcludeerd mag worden, dat de laag van de tussenliggende eeuwe wellicht door een dijkdoorbraak of overstroming is weggeslagen. Uitgerekend deze laag was van belang om de oudste schriftelijke vermeldingen over Meinerswijk (uit de jaren 814 en 847) met archeologische vondsten te kunnen staven.
Bij een nauwkeurig onderzoek van enkele vierkante meters kon de volgende gelaagdheid worden vastgesteld:
a. een kleilaag van 15 cm dikte zonder vondsten;
b. een smalle, geelbruine kleilaag van ca. 5 cm, met fragmenten van volksaardewerk, blauwgrijs aardewerk, een bronsfragment, stukken ijzer en 17e eeuws steergoed. Deze laag is sterk vervuild met stukjes roodgebakken bouwpuin, houtskool en kleine kiezelsteentjes. Plaatselijk was een sterke concentratie van vervuiling waar te nemen en ook konden kruislings lopende ploegsporen (7 - 10 cm. breed en 7 cm. diep) geconstateerd worden;
c. op 20 cm. diepte een overgangslaag van 10 cm van klei naar ijzerhoudend zand met in het onderste gedeelte van de kleilaag fragmenten van blauwgrijs aardewerk en in het overgangsniveau enige Romeinse scherven, blauwgrijs aardewerk en ruwwandig steengoed. In de zandlaag daaronder kwam geen middeleeuws aardewerk meer voor. Middenin de laag werd een paalgat van grofkorrelige klei met een diameter van 35 cm. aangetroffen;
d. op 30 cm diepte volgde een ca. 5 cm dikke laag met Romeins materiaal: gladwandig, gevernist en inheems-Romeins. Na 35 cm verschenen in ijzerhoudende zandlaag plekken vette grijze klei. Op 45 cm diepte is de vette grijze klei één laag geworden van 6 cm dikte, doorspekt met zandspikkels. Daaronder volgden afwisselende roestzand- en kleilagen. Onder de Romeinse laag werd geen materiaal meer aangetroffen.
Wanneer we het geschetste natrekken in "De bodem van Nederland" zien we, dat het zowel kenmerken van een ooivaagbodem als van een poldervaagbodem heeft. Opmerkelijk in dit alles is natuurlijk de Romeinse laag. Het is nog steeds niet duidelijk of we hier te doen hebben met verspoeld of met oorspronkelijk "in situ gelegen materiaal . "
Het verdere orderzoek zal dit moeten uitwijzen.
WORDT VERVOLGD

"De herberg van Küppers" stond in de Vierakkerstraat

Uit Mededelingen, jaargang 4, nr 4/5 (1978/1979)

In de vorige aflevering werd opgemerkt, dat de herberg van Küppers een royaal etablissement moet zijn geweest, gelet op het aantal van ca.70 feestvierders, die er zich op vastenavondsdinsdag 1853 ophieiden.
Ons bestuurslid dr E. Smit is het intussen gelukt om te achterhalen in welk pand Küppers' herberg (en koperslagerij) was gevestigd. Het was het pand, laatstelijk gemerkt Vierakkerstraat D 148, dat bij het bombardement van 2 oktober 1944 werd getroffen en na de bevrijding werd gesloopt. Het was laatstelijk bewoond door het gezin van het toen gepensioneerde hoofd der r. k. jongensschool, de heer Willems. Op de plaats van dit pand werd na de bevrijding het winkel-woonhuis van de familie Eigenhuysen ("De Gunst") gebouwd (thans: nr. 31) , wier winkel (waar zich thans schoenhandel Huisman bevindt) tot aan het bombardement was gevestigd in het pand tussen de familie Willems en de familie Scheerder. Voordat de familie Willems het grote huis betrok, was het bewoond door de rijksontvanger Sarton (tevens gemeenteraadslid) , die er ook het belastingkantoor had gevestigd. Dit kantoor werd per 1 september 1932 opgeheven en gevoegd bij het kantoor Elst. Na P.F.W. Küppers ging het in eigendom over aan de "fabriekskoopman" Peter van Os cs, daarna aan A. Th. van Os cs. (directeur der Gemeente-Spaarbank), waarna het in 1864 werd verkocht aan dokter G. H. van Everdingen, die het in 1865 liet verbouwen.
In 1882 werd eigenaresse: Wilheimina Martina van Gendt, "zonder beroep", te Huissen. Laatstelijk was het pand eigendom van de Zusters van Heijthuizen. Het werd op 5 augustus 1943 door de burgemeester op de Gemeentelijke Monumentenlijst geplaatst onder nr. XX zijnde een "woonhuis, met door regelmatig ingedeeide ramen voornaam gehouden voorgevel " .
De stoep van het pand van de familie Willems en die van het huidige (behouden gebleven) dubbele woonhuis nr. 33/35, was gescheiden door een gesmeed hek, dat we nog vonden afgebeeld op een foto van de viering van het beleg en ontzet in 1939.

H. W. J.D.